Το εικαστικό σχέδιο Σωτηρία.
Παναγιώτης Σ.Παπαδόπουλος
Επιμελητής της έκθεσης
Το νοσοκομείο Σωτηρία αποτελεί ένα φορτισμένο ιστορικά χώρο στον οποίο ξετυλίχθηκαν πολλές ιστορίες. Αποτέλεσε ένα χώρο εγκλεισμού ακούσιου ή εκούσιου για μια πολυπληθή ομάδα ατόμων. Υπήρξε για αρκετές δεκαετίες ένας ετερότοπος, δηλαδή ένας χώρος στον οποίο η κοινωνία απομόνωνε κάποια ειδική κατηγορία ατόμων που βρισκόταν –κατ’ αυτή- σε μια “κατάσταση κρίσης”. Δημιουργείται τότε ένας χώρος εγκλεισμού για άτομα που βρίσκονται σε μια κατάσταση “σωματικής κρίσης” σύμφωνα, πάντα, με τις ιατρικές αντιλήψεις της εποχής.
Οι κοινωνίες διαμορφώνουν κάθε φορά τέτοιους χώρους για άτομα που βρίσκονταν σε μια ανάλογη κατάσταση “κρίσης”. Οι φυλακές, τα ψυχιατρεία, τα γηροκομεία κλπ είναι μερικοί από αυτούς.
Η Σωτηρία δεν υπήρξε απλά ένας χώρος εγκλεισμού αλλά ταυτόχρονα ένα νοσοκομείο στο οποίο η “κρίση” που εκδηλωνόταν ήταν σωματική. Ξετυλίγεται, μέσα σε αυτόν το χώρο, η αφήγηση για την αρρώστια και το άρρωστο σώμα.
Τέλος στους χώρους της Σωτηρίας η ιστορική αφήγηση είναι ιδιαίτερα σημαντική. Χώρος φυλάκισης αγωνιστών στη διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, αποδράσεων κρατουμένων αλλά και εκτέλεσης τους. Οι έννοιες του εγκλεισμού, της αρρώστιας αλλά και της ελευθερίας από ένα χώρο περιορισμού αποτελούν τις προτεινόμενες έννοιες εφαρμογής αυτού του σχεδίου.
Η αντίληψη της ετεροτοπίας.
Για τον Φουκώ δεν υπάρχει κανένας πολιτισμός που να μην δημιουργεί ετεροτοπίες. Αυτό που αλλάζει από κοινωνία σε κοινωνία είναι το ποιος χώρος κάθε φορά θεωρείται κοινός και ποιος ετερότοπος. Για παράδειγμα στις πρωτόγονες κοινωνίες αναφερόμαστε σε ετεροτοπίες κρίσης δηλαδή σε χώρους προνομιούχους ή ιερούς, τόπους απαγορευμένους ή φυλαγμένους για ειδικές κατηγορίες ατόμων που για τη μεσαιωνική κοινωνία βρίσκονταν σε μια “κατάσταση κρίσης” τέτοιες κατηγορίες αποτελούσαν οι έφηβοι, οι γυναίκες κατά τη διάρκεια της εμμήνου ρύσης, οι ηλικιωμένοι. Μέχρι τον μεσαίωνα οι κοινωνίες δημιουργούσαν, αποκλειστικά, ετεροτοπίες κρίσης
Στις κοινωνίες μας οι ετεροτοπίες κρίσης εξαφανίζονται διαρκώς αν και κάποιες επιβιώνουν. Tα γηροκομία τα σανατόρια για κάποιες ομάδες ασθενών- όπως οι φυματικοί-αποτελούν τέτοιες ετεροτοπίες κρίσης στη σύγχρονη κοινωνία. Σήμερα οι κοινωνίες. αντικαθιστούν τις ετεροτοπίες κρίσης με ετεροτοπίες απόκλισης όπως είναι οι φυλακές και τα ψυχιατρεία. Στις ετεροτοπίες απόκλισης η «θεραπεία» είναι ο εγκλεισμός αυτών των κοινωνικών ομάδων.
Γενικότερα οι χώροι της ετεροτοπίας προσδιορίζουν το άλλο, και μαζί με αυτό προσδιορίζουν τι είναι κανονικό και τι όχι μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Δεν υπάρχουν λοιπόν κύριοι τόποι χωρίς ετέρους τόπους, όπως δεν υπάρχει μπουρζουαζία χωρίς προλεταριάτο και κέντρο χωρίς περιφέρεια.
Η Σωτηρία αποτέλεσε μια κλασική ετεροτοπία κρίσης. Είναι το πρώτο ελληνικό λαϊκό σανατόριο(1903) ως αποτέλεσμα της φιλανθρωπικής αντίληψης του 19ου αιώνα. Ο ιδρυματικός χαρακτήρας του υπήρξε περισσότερο ισχυρός από τον ίδιο το θεραπευτικό. Στην έκθεση πεπραγμένων του 1905-1906 διαβάζουμε «Αι κακαί αύται εκβάσεις ουδόλως δέον να μας αποθαρρύνωσιν, εάν μάλιστα λάβωμεν υπ’όψει τον διττόν σκοπόν του ιδρύματος ημών, θεραπευτηρίου και Ασύλου συνάμα, δι’ον και οι λίαν προκεχωρημένην φυματίωσιν πάσχοντες, γίνονται δεκτοί». Από το 1919 μέχρι το 1936 η αθρόα προσέλευση φυματικών για νοσηλεία και η ανεπάρκεια του κρατικού προϋπολογισμού αναγκάζει την πολιτεία να προσφύγει σε πρόχειρες λύσεις και σύντομα η Σωτηρία γεμίζει από παραπήγματα, πρόχειρες κατασκευές, λυόμενους οικισμούς, παράγκες. Δημιουργείται αυτά τα χρόνια μια έγκλειστη πολιτεία στην οποία χιλιάδες ασθενών θα αναζητήσουν μια ανέλπιδα προσπάθεια θεραπείας μόνο και μόνο εγκλεισμένοι μέσα στα πλαίσια της. Στις παρυφές αυτής της πολιτείας περιφερόμενοι που άνοιγαν μικρομάγαζα και αγύρτες ολοκλήρωναν το σκηνικό.
Η Σωτηρία εκτός από τη φορτισμένη ιστορία ενός αιώνα αποτελεί ένα νοσοκομείο που λειτουργεί και σήμερα ως τέτοιο. Θέματα που αναφέρονται στην ασθένεια, στη θεραπεία, στην απώλεια ή στη κυριολεκτική/μεταφορική αντίληψη του τραύματος είναι μέσα στο αντικείμενό μας. Η αλλαγή της ταυτότητας του υποκειμένου, δηλαδή το άτομο που εισέρχεται στο νοσοκομείο για θεραπεία με το ίδιο άτομο πριν μπει, είναι ένα παρόμοιο θέμα με εικαστικό ενδιαφέρον.
Την περίοδο της κατοχής η Σωτηρία συνδέεται –για άλλη μια φορά- με την ιστορία του τόπου μέσα από τις εκτελέσεις αγωνιστών, αποδράσεις κρατουμένων. Η ιστορική σημασία του νοσοκομείου ως χώρου αντίστασης την περίοδο της κατοχής και εκτέλεσης πατριωτών αποτελεί έναν άλλο άξονα. Η απελευθέρωση των 56 κρατουμένων της Ακροναυπλίας από τη Σωτηρία στις 7 Απριλίου του 1943 υπήρξε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Οι εκτελέσεις αγωνιστών στους χώρους της ή εμβληματικών προσωπικοτήτων όπως του Νίκου Μπελογιάννη αποτελεί ένα άλλο παράδειγμα.
Ετεροτοπίες και ο κόσμος των προοπτικών.
Στον μεσαίωνα, ο κοινωνικός χώρος ήταν με ακρίβεια προσδιορισμένος. Ο «χώρος της φυσικής θέσης» καθόριζε με ακρίβεια και σχολαστικότητα ρόλους, θέσεις, συμπεριφορές. Οι έτεροι τόποι προσδιόριζαν αυτήν τη φυσική κανονικότητα. Οι γυναίκες την περίοδο της εμμήνου ρύσης θα πάνε εκεί, οι έφηβοι το ίδιο κοκ.
Αυτός ο χώρος αντιδιαστέλλεται με μια άλλη αντίληψη του χώρου που πηγάζει από τον Γαλιλαίο. Γιατί υπήρξε ο Γαλιλαίος αυτός που δημιούργησε έναν απέραντο χώρο, ανοιχτό σε μια αντίληψη του ορίζοντα και του απείρου. Μέσα σ’ αυτήν την καινούργια αντίληψη του χώρου μπορούν να ενταχθούν οι προσπάθειες για τη δημιουργία τέλειων χώρων, αν και πολλές φορές προσδιορίσιμων σε κάθε λεπτομέρειά τους. Οι αποικίες που έφτιαχναν οι Ιησουίτες τον 17ο αιώνα στις οποίες η ύπαρξη ρυθμιζόταν από κανόνες και στην παραμικρή έκφανση της αλλά και πολλοί χώροι ομαδικής διαβίωσης όπως τα κοινόβια, οι κομμούνες, οι ουτοπικές κοινότητες του 18ου αιώνα αποτελούν ετεροτοπίες που ταυτίζονται με μια καινούργια αντίληψη του χώρου. Γι’ αυτό η έννοια της ετεροτοπίας συνδέεται με τον εγκλεισμό και τον αποκλεισμό αλλά συνάμα και με μια έννοια κριτικής τους. Οι ετεροτοπίες γίνονταν ο χώρος του εν δυνάμει. Η αντίληψη αυτή του εν δυνάμει παρουσιάζεται σε μια μεγάλη κατηγορία ετεροτόπων στους οποίους προβλεπόταν ένα σύστημα ανοίγματος και κλεισίματος το οποίο τους απομονώνε και συγχρόνως τους καθιστούσε προσπελάσιμους. Ο Φουκώ αναφέρει τα φημισμένα δωμάτια που ήταν προορισμένα για τους ταξιδιώτες και συναντιόνταν κυρίως στη Βραζιλία όπου η πόρτα εισόδου δεν οδηγούσε στον κεντρικό χώρο όπου ζούσε η οικογένεια και κάθε ταξιδιώτης είχε το δικαίωμα να σπρώξει την πόρτα να μπει στο δωμάτιο και έπειτα να κοιμηθεί εκεί για μια νύχτα Κι όμως αυτά τα δωμάτια δεν είχαν πρόσβαση ούτε στην αυλή της οικογένειας.
Η τέχνη στα πλαίσια του εικαστικού σχεδίου στη Σωτηρία -μέσα από τη χρήση των ποικίλων τρόπων της- φέρνει σε επαφή έναν κόσμο που υπάρχει και τον οποίο αντιμετωπίζει κριτικά κι έναν άλλο που υφίσταται ως δυνατότητα. Γίνεται ένας τρόπος παρουσίασης και κατανόησης της ετερότητας. Παραπέμπει σε κόσμους που γνωρίζουμε αλλά και σ’ αυτούς που ακόμα δεν έχουμε αφηγηθεί η αναπαραστήσει. Ένας χώρος εγκλεισμού ασχολείται, βέβαια, με τον αποκλεισμό και με το άρρωστο σώμα. Όμως, η ιστορία διδάσκει ότι μέσα στον ετερότοπο δρούσε –παράλληλα- και η κριτική του. Γι’ αυτό το λόγο άλλωστε ο χώρος του εγκλεισμού παρουσιάζεται, τελικά, σαν χώρος ενός εν δυνάμει. Εισάγεται τότε μια αντίληψη των ατέλειωτων προοπτικών που καθιστά την τέχνη αφενός ένα καινούργιο μοίρασμα της ευαισθησίας και αφετέρου ένα καινούργιο μοίρασμα των προοπτικών.
Κάθε ετεροτοπία γίνεται τότε μια άποψη που δεν συγκλίνει σε μια κοινή αντίληψη. Ο Νίτσε πρόβαλε μια τέτοια αντίληψη για τις προοπτικές. «Άλλη πόλη αντιστοιχεί σε κάθε άποψη, κάθε άποψη είναι μια άλλη πόλη…κι έχουμε πάντα μια άλλη πόλη μέσα στην πόλη». Η ετεροτοπία αναπαριστά την ποικιλία μέσα στην τάξη, τη μεταβολή μέσα στο αμετάβλητο, τη διαφορά μέσα στην ταυτότητα.
Ο καλλιτέχνης –στο σχέδιο Σωτηρία-όχι μόνο περιγράφει ένα χώρο έκτακτης ανάγκης. Αλλά στη συνέχεια αποτυπώνει ενδιάμεσους χώρους, χώρους που μεσολαβούν μεταξύ πραγμάτων ή χώρων ως ανοιγμάτων και ρωγμών σε κάτι που είναι διαρκώς συνεχές. Ακόμα και αν αυτές οι ρωγμές ονομάζονταν κάποτε παραγκούπολη στις παρυφές του νοσοκομείου. Τέλος να αντιληφθεί την ιστορία που αφηγείται το νοσοκομείο σαν έναν προοπτικό κόσμο δηλαδή ως χώρο ελευθερίας.
Χώροι πραγματοποίησης του σχεδίου μέσα στο Νοσοκομείο.
Η τεράστια έκταση που καλύπτει το νοσοκομείο καθώς και οι ποικίλοι ανοιχτοί χώροι προσφέρονται για παρουσιάσεις γλυπτών έργων, εγκαταστάσεων δηλαδή τρισδιάστατων έργων. Θα προταθούν αρκετά σημεία στους χώρους του νοσοκομείου στους οποίους θα αναπτυχθούν αυτά τα έργα. Επίσης θα προταθούν κάποιες διαδρομές τις οποίες θα ακολουθήσει ο καλλιτέχνης και στη συνέχεια ο επισκέπτης. της έκθεσης.
Η Video art μπορεί επίσης να παρουσιαστεί σε αρκετούς χώρους υπαίθριους, ημιυπαίθριους καθώς και σε στεγασμένους χώρους οι οποίοι δεν θα χρειάζονται ειδικές μουσειακές προδιαγραφές.
Για την κλασική ζωγραφική και χαρακτική προτείνεται κάποιο μέρος του υπό κατασκευή μουσείου.
